Pinulongan, kabilin, ug kahulogan

Lest we forget, we do have our own language(s).

In the Philippines, we have more than 170.

The teaching of Philippine languages is no longer mandatory for tertiary educational institutions in the Philippines.

But at the University of the Philippines, courses in Cebuano reading and writing, as well as in Cebuano literature are always offered by the faculty of the College of Communication, Art, and Design.

This year, we opened May, National Heritage month, with a translation competition that was participated in by teams from the College of Science, School of Management, and College of Social Sciences.

I thank my Cebuano 100 class for making the competition possible. Below, with the intention of waving the banner of our language(s) in the time of court activism against its worthiness as a topic of serious study, I share my Cebuano-language opening remarks to the English-to-Cebuano translation contest.

Mga halangdong isigkamagtutudlo, Propesor Lilia Tajanlangit Tio kansa ako kanhi niya tinun-an, ug Propesor Januar Ereno Yap nga akong tinahud nga maguwang sa pagsulat ingon man sa paghinlo sa mga sinulat sa mantalaan;

Mga isog, madasigon, ug mapinanggaon sa pinulongan nga misalmot sa atong kalihokan karon, gikan sa nagkalainlaing kolehiyo nga naglangkob niining Dakong Tunghaan sa Pilipinas sa Sugbo;

Mga mitambong ug misaksi niini, atong mga pinanggang dinapit;

Mga hinigugmang tinun-an sa Sugboanon 100 kon Cebuano 100: Pagbasa ug Pagsulat nga maoy nagbudlay aron mapahigayon kining tulumanon;

Mga pinanggang kahigalaan, kalalakin-an ug kababayen-an:

Maayong hapon kaningyong tanan ug malipayong Adlaw sa mga Mamumuo, malipayong buwan sa Mayo, buwan nga gitawag og Himabuyan, buwan nga giisip nga National Heritage Month kon Buwan sa Nasudnong Kabilin.

Una sa tanan, dako-uyamot ang akong pasalamat sa inyong pakig-uban kanamo karong hapona dinhi sa National Artist Jose T. Joya Gallery.

Ang kadaghanan naglaraw nga mopahulay karon kay lagi, sa Iningles pa, kini usa ka non-working holiday.

Apan ania kamo, ania kita, aron pagsaulog sa ikaupat nga adlaw sa Handuraw: Semana sa Kolehiyo sa Komunikasyon, Alampat, ug Desinyo.

Makahuloganon kining atoang pag-ari karong Adlaw sa mga Mamumuo, kay sa pagbulig nato sa atong pinulongan, sa atong dilang natawhan, ato mang gihatag gibug-aton ang batakan tang kahimanan sa pagsangyaw sa atong mga katungod ngadto sa yanong Juan de la Cruz ug Maria Clara; ang pinulongan nga atong gigamit sa pagduso sa atong mga yangongo ngadto sa atong mga piniyalan sa atong kagamhanan.

Sa atong pagsalmot ning kalihokan, ato usab nga giila ang kabililhon sa mga pulong nga atong namat-an, nga nagbugkos kanato sa atong balay, panimalay, banay, kabanay, kaduwa, silingan, hinigugma, kabilin, nasud, kalikopan, kalibotan, kawanangan; mga bahandi nga maoy hinungdan sa atoang inadlaw-adlaw nga pagpanikaysikay, mga bahandi nga dili nato matagamtaman sa hingpit kun kalimtan ta ang atong pinulongan.

Sulod sa lawak-balitaanan niining Kolehiyo, sa ikaduhang hugna niining kasamtanangang tuig sa saring, nasinati sa mga tinun-an sa Sugboanon 100: Pagbasa ug Pagsulat ang kaanindot ug katabunok sa pinulongang Sugboanon kon Sugboanong Binisaya, bisan og usa lamang kini sa nagkadaiyang mga pinulongan dinhi sa Kabisay-an.

Sa sayong bahin sa ilang pagtuon, giila-ila nila ang nagkalain-laing bahin sa Sugboanong pamulong kon Cebuano parts of speech, gikan sa mga adverbs ngadto sa mga demonstratives, ngadto na sa mga pronouns.

Gigamit nila ang Sugboanon sa pagsulat sa unsay ilang gibati ngadto sa ilang labing pinanggang higala, sa pagsulat sa ilang kasinatian sa Sinulog, sa pagsulat sa ilang kaagi sa panahon sa pangilin ni San Valentino — adlaw sa mga kasing-kasing, sa pagsulat sa ilang mga pagdayeg sa talan-awong Sugboanon.

Panagsa, inubanan sa panagsangka nga sama sa mahitabo sa dili madugay ang ilang pagkat-on.

Dunay panahon nga naglumba sila sa pagsulat sa Sugboanong ngalan sa mga nagkalainlaing bahin sa lawas sa tawo, sa mga bahin sa balay, sa mga bahin sa punoan, sa ngalan sa mga hayop, sa ngalan sa mga utanon.

Gisuwayan nila pagsulti kun unsa nga bugtong pulong ang gipasabot sa usa ka hugpulong, kun dili man ang pagsuwat sa Sinebwano nga katugbang sa hinatag nga Iningles nga pulong.

Nakat-onan sab nila ang Sugboanong ngalan sa mga adlaw sa semana ug sa mga buwan sa tuig.

Duna say mga takna kanus-a didto mi nagtigom, bisan sa kaigang sa panahon, apan kaluoy sa Magbubuhat, ilawom sa mabolokong kahayag sa pagsawop sa adlaw atubangan sa larawan sa Pahinungod kon Oblation.

Didto sa tugkaran sa Pahinungod, nagbansay-bansay ang mga tinun-an sa nagkalain-laing pamaagi sa paggamit sa pinulongang Sugboanon; mahimong sa pag-arte sa gigamang talan-awon sa sinehan, mahimong sa pakighinabi alang sa tulomanon sa telebisyon, mahimong alang sa pagbatbat og mahinungdanong pahinumdom kon public service announcements duyog sa mga kasaulogan sama pananglitan sa adlaw sa kababayen-an sa Marso.

Sa uban pang hapon, Biyernes ug Martes, nakapaminaw ang mga tinun-an sa mga tulomanon sa kahanginan sama sa usa, nga hangtod karon, gisibya gihapon matag buntag.

Sa ilang pagpaminaw, nangutlo sila og mga pulong nga ilang gipanggamit sa ilang kaugalingong mga minugna nga hugpulong.

Nakapaminaw sab sila sa mga tulumanon sa radyo nga nagsaysay sa mga yanong tawhanong kaagi, nga gisundan sa mga tambag sa mga suliran kalabot sa balaod ug sa kahimsog sa panglawas. Ang ubang sugilanon gisundan sa pagpatugtog og awit nga haum sa gisaysay.

Sa dili pa matapos kining kasamtangang bahin sa saring kon ting-klase, madungog unya nato ang minugna nila nga mga tulumanon sa kahanginan pinaagi sa UP Radio.

Gigamit sab sa mga tinun-an ang Sugboanon sa pagsuwat og balita, panagway, lindog kon panahum, ingon man baruganan kon editoryal subay sa mga lagda sa pagsulat niini, nga ilang nasabtan sa pagbasa nilag mga asoy sa pamantalaan.

Sa dili pa mahuman kining tuig sa saring 2018-2019, mabasa unya ninyo ang pipila sa ilang mga sinuwat sulod sa usa ka panid sa Facebook.

Matag kita namo sa lawak-saringan, adunay bag-ong pulong nga kinahanglang gamiton sa matag usa ka tinun-an sulod sa usa ka hugpulong.

Sa matag basa nila sa ilang mga sinulat, nakaamgo sila nga dunay mga langyaw nga pulong nga duna diay matuod nga Sinugboanong katugbang.

Higala, nga Sugboanon pa sa amigo ug amiga; alang ug aron, nga Sugboanon pa sa para; mahimo, nga Sugboanon pa sa pwede; kanunay, nga Sugboanon pa sa pirmi; lagmit ug tingali, nga Sugboanon pa sa siguro; maanyag, nga Sugboanon pa sa gwapa; ambongan, nga Sugboanon pa sa gwapo; pagtungha, nga Sugboanon pa sa pag-eskwela; duaw, nga Sugboanon pa sa bisita; dapit, nga Sugboanon pa sa lugar.

Mangutana ako ninyo:

Kun lawom pa og duot ang “pinangga ka nako” itandi sa “I love you”;

Kun gilok pa sa dalunggan ang “di gyud ka nako biyaan” itandi sa “I will never leave you”;

Nganong di man nato gamiton ang atoa gyung pinulongan?

Nganong nag-“chat” man mo nga nagkokabildo kon nagtabi kagabii?

Nganong nag-“study out” man gyud mong nagtuon didto sa gawas?

Nganong “student council” man gyud ang pamunoan kon kagamhanan sa mga tinun-an?

Nganong “love life” man gyud ang imong kinabuhi sa gugma?

Nganong “graduation day” man gyud ang adlaw sa paglampos, “Independence Day” ang Adlaw sa Kaugalingnan, “Labor Day” ang Adlaw sa mga Mamumuo?

Nganong “happy birthday” man gyud atong gamitong greeting (dili gani pagtimbaya) puli sa malipayong adlawng natawhan?

Nganong “good night” man gyud nga di man lisod ang maayong gabii, ang katulog og tarong?

Nganong “night market” man gyud ang taboan sa kagabhion?

Nganong i-“pass” man gyud ang “assignment” sa “Wednesday”, mo-“attend” gyud ka sa “event”, mo-“confirm” gyud ka sa “invitation”, mag-“watch” gyud mo og “movie”, nga mahimo man kaayong itunol nimo ang buluhaton sa Miercoles, motambong ka sa kalihokan, mosanong ka sa pagdapit, ug manan-aw mo og salida sa sinehan?

Nganong “goodbye” kon “bye” man gyud ang pangpanamilit nga di man lisod ug dili pa sakit-uyamot sa dughan ang hangtud sa sunod nga higayon, ang ayo-ayo ha, ang amping kanunay, ang kita unya tag balik puhon, paaboton?

Buhi ang pinulongan ug gawasnon kita sa pagsagol-sagol niini sa mga pinulongang langyaw.

Apan kun wa na ta kaila kun unsa ang tamarong, ang molmol, ang anduhaw, ug ang pugapo; kun dili na nato matudlo asa atong kalimutaw ug mga kuyamoy; kun sa atong pagyahat dili na ta kakita sa bolok sa langit nga bughaw kay “blue” na gyud ang “color” sa atong “sky”, dili kaha kini lakip sa hinungdan nga nag-una ron sa mga pagsusi sa piniliay ang mga milansar nga nagpaluyo sa pamunoang way umoy batok sa pagpanglinla sa mga gamhanang silingang nasud?

Dili kaha dali nang mapasagdang ilogon ang unsay atoa, kay sa atoang inadlaw-adlaw nga pakighinabi sa usag-usa, nga timailhan sa atong panghuna-huna, langyaw na man daan ang atong gipangalan sa atoang gipuy-an, langyaw na daan ang atong gipangalan sa atoang unta mga giampingan ug gipanalipdan?

Kulang-uyamot ang usa ka bahin sa saring aron makat-on ang mga tinun-an sa Sugboanon 100 sa tanang angayang mahibawo-an mahitungod sa atong pinulongan, ug kulang kining tulo ka takna sa kahaponon aron matul-id ang atoang tagsa-tagsa ka paggamit sa Sugboanong Binisaya, aron dili na sa “jeepney stop” apan sa nauganan kon hunonganan nato pahunongon atong gisakyan.

Apan sama nga nanghinaut ko nga mapadayon sa akong umaabot mga kanhi tinun-an ang ilang kaugalingong pagpalawom sa kahibalo ug pagpangga sa Sugboanong pinulongan, nanghinaot sab ako nga mosugod, kun dili mopadayon kamo sa pagduyog sa maong pagpalawom ug paghigugma pinaagi niining kalihokan karon.

Sa makausa pa, maayong hapon kanatong tanan ug dayon kamo sa ikatulong tinuig nga Bangga sa Paghubad.